Ik ging, net op het nippertje nog mogelijk, naar de tentoonstelling van Marianne von Werefkin (1860-1938) in De Fundatie in Zwolle. Op deze tekening zag ik ook een Kapucijn in bruine pij afgebeeld, met wat daarboven een Franciscaans klooster lijkt, in Ascona. Ter plekke googelde ik, of die daar ook stond, maar kon niks vinden.
Ik werd lyrisch toen ik in een volgende zaal ontdekte, dat zij beïnvloed is geweest door de Franciscaanse spiritualiteit! Ik voelde al iets van verwantschap: hoe zij gewone mensen een plaats geeft in een overweldigende natuur, aan beide recht doend: je ziet de mijnwerkers sjouwen, maar ook het licht om hen heen, mensen van hun werk naar huis sjokken, een voddenopraper, vissers op kleine bootjes na een storm, het moeizame lopen en peinzen…maar toch: de afbeelding suggereert óók dat zij deel zijn van een kosmisch verband.
Op foto’s van haar was mij ook al opgevallen, hoe vanzelfsprekend aanwezig zij is tussen mensen. Van 1921 tot haar dood in 1938 woonde zij alleen in Ascona, nadat zij verlaten is door haar man, ook schilder, die een verhouding had met hun dienstmeisje waar ook een kind uit is voorgekomen. Marianne heeft het aanvankelijk voor lief genomen, deze driehoeksverhouding, en voedde het kind mee op. Het mocht niet baten, ze vertrokken tóch.
Haar onconventionele zienswijze blijkt voor mij ook, hoe ze vrouwen en een man volstrekt gelijkwaardig met elkaar aan een borreltafel laat zitten en het portret van Alexander Sacharoff, een danser en choreograaf die zich niks aantrok van gendernormen, door ook in vrouwenkleding op te treden.
Haar zelfportret op jonge leeftijd viel mij meteen op. Wat een zelfbewuste en ook wat androgyne vrouw. Over haar kunstenaarschap zei ze, zo citeert de curator, Beatrice von Bormann, de nieuwe directeur van De Fundatie, in het introductie filmpje: ‘Ik ben man, ik ben vrouw, ik ben ik’. Waarmee ze duidelijk wilde maken dat de creatieve genius mannelijk noch vrouwelijk is.
Met Franciscaanse ogen zie ik ook ineens in haar beeldtaal een diepe verbondenheid tussen planten, bomen, bergen om haar heen en de mens die daarin een plaats vindt.
Bij dit schilderij dacht ik aan de korenvelden van Vincent van Gogh, waarbij ook altijd geïnterpreteerd wordt, dat het koren aan de andere kant van de omheining zijn gemoedstoestand weergeeft. En hier zijn in de binnenomheining twee varkentjes aanwezig, waar iemand met een lantaarn naartoe loopt. Ik dacht: zou ze vegetariër zijn? Maar dit is waarschijnlijk een volstrekt persoonlijke associatie.
Geloof en kunst vielen voor haar bijna samen, aldus het begeleidend commentaar. Religie speelde een grote rol in haar leven in Ascona, een prachtig dorp aan het Lago Maggiore omgeven door bergen en water. In de twee schilderijen waar het thema expliciet aanwezig is, Ave Maria en Allerzielen, zie ik toch vooral hoe dit is opgenomen in dat grotere geheel van menselijke bewoning en de omringende natuur. In ‘Beweging’ de ervaring in beeldtaal dat het land, het water, de lucht en de mensen erin allemaal deel zijn van dezelfde energie. Ook wanneer ze twee vrouwen op een balkon afbeeldt, beweegt het traliewerk naar hen toe en is alles gericht naar de bloemen.
‘Zuster Maan’ en ‘Broeder Zon’, die ook ‘Heer’ is in het Zonnelied…ook deze beeldt zij af. Een stralende ochtendzon, terwijl de vissers hun bootjes naar de kant slepen.
Marianne von Werefkind was niet zomaar iemand in de stroming die het Expressionisme is gaan heten. Ze was de spil in verschillende kunstenaarsgroepen. Waar ook Kandinsky bij hoorde. Ook dit las ik pas ná het zien van dit schilderij, dat me aan hem deed denken. De kans is groot dat hij door haar beïnvloed is. Dat vibrerende licht… Al die intense kleuren in haar schilderijen, je ziet er niks van op de foto’s.
Wat ben ik blij, toch nog gegaan te zijn, naar deze tentoonstelling. Want ik ontmoette er ergens ook een zielsverwant.
