Twee kilo tomaten naar Venetië

Toen ik ergens in juni sinds lange tijd weer in mijn stadshuis was en ik in het donker buiten zat, rook ik ineens de geur van een tomatenplant. Onmiskenbaar, het is een scherpe, kruidige op peppende geur. Het bleek dat er op een kale plek, daar waar ooit oude bruidssluier en allerlei takken, planken, bamboestokken een dikke overhangende hoge beschutting gaven, er een heel aantal tomatenplanten groeiden. 

Hoe kon dat nou? Ik vroeg huisgenoot of één van zijn moeders dat als verrassing , of iets dergelijks , die gepland hadden. Dat bleek niet zo te zijn, ze waren wel al opgemerkt en zij dachten dat ik die dus daar had neergezet. Nee, dus. Dit kan alleen maar gebeurt zijn in het eerste jaar van de lockdown en ik de hele lente en zomer zowat buiten in mijn achtertuin, zat en at. Dan heb ik misschien een keer de resten van een oude tomaat, de tuin in geflikkerd. Kan nooit kwaad, misschien dat de vogeltjes ofzo het lusten. Zo denk ik nu in mijn boshuisje; organisch restafval begraaf ik ergens, meteen, ik spaar het niet meer op.

Ik vond dat zó leuk: dat zaden dus twee jaar in de grond verborgen waren, alle kou hebben  doorstaan en daar dan ineens krachtige planten uit voort zijn gekomen. Want dat zijn het: ze groeiden als kool, met almaar gele bloemetjes. Ik ontwarde de planten die in elkaar waren gegroeid en ik bond ze op langs bamboestengels en elke keer als ik in mijn stadshuis was, zag ik ze groeien: van kleine knopjes, tot groene tomaatjes, ze werden oranje en nu kwam ik er om mijn koffer voor Venetië te pakken en een heel groot deel was rood en rijp.

Huisgenoot houdt niet van tomaten, dus ze zouden allemaal verrotten, er lagen er al een paar met opengebarsten pitjes op de grond. 's Ochtends vroeg voor het vertrek, heb ik ze allemaal geplukt. En dus meegenomen, dat kon niet anders. Aan een haakje hing nog een oude zelfgemaakte rode stoffen tas, geïnspireerd op de bedeltas die ik boeddhistische monniken in Bangkok zag dragen. Die lopen 's ochtends in de straten en nemen alles mee wat er voor hen langs de straat is klaargezet: ik zag daar ook pannetjes voedsel in verdwijnen. 

Tas nooit meer gebruikt, in al geen 22 jaar. Maar het was lange tijd mijn reistas, naast mijn rugzak, er kan veel in, als een soort kangoeroebuidel op de buik. Ik vulde deze verder met voedsel om de busreis van 27 uur door te komen: een liter drinkyoghurt, rijstwafels, eierkoeken… en dus meer dan twee kilo tomaten. Ik at ze de hele reis door, snoeptomaatjes, ik gooide er net een heel aantal in het bamisoepje, en nog heb ik er een heel aantal voor morgenochtend bij het ontbijt.

Ja! Ik ben gearriveerd in Venetië. Ik had een brok in de keel toen ik de stad in de lagune zag verschijnen. Op het warmst van de dag gesjokt met de bagage en de tent opgezet. Ik nam daarna een koude douche en herinnerde me, dat ik drie jaar geleden zo’n douche nam, in hetzelfde douchehokje, om opgefrist met alle bagage huiswaarts te keren. De cirkel is weer rond. Tomaatrood rond, wilde ik eerst typen;  rood, de kleur van de bankjes en de Biënnale’s van Venetië, de kleur van de liefde.

Loenens Enkenpad. Ouder worden

‘Wat zit jij nu te grinniken?’ vroeg B. mij, terwijl we met ons drieën van de vrouwengroep het Loenense Enkenpad wandelden. Heel gevarieerd, met een natuurtuin, een theetuin bij wat een zorgboerderij of B&B leek met cappuccino en biologische appeltaart, pony’s in de wei langs de bosrand, kleine kronkelige paadjes en overbruggingen over water dat bijna droog stond, een boomgaard vol appels, ineens een kleine camping bij een boerderij met bloemen, een winkel in Loenen met een heel uitgebreid assortiment vol New Age-achtige spullen: stenen, Boeddhabeeldjes, ringen, wierook, tarotkaarten, klankschalen  enzovoort. En tot slot een terras met Veluws bier en bittergarnituur.

E. kocht een kleurige ketting met olifantjes en een kristal met chakrakleurige kralen voor in haar net verworven campertje, toen ik vertelde dat zo’n ding de vliegen en muggen weghoudt omdat deze niet tegen de breking van het licht kunnen en daar daas van worden: ik heb er zelf twee hangen in mijn boshuisje en je ziet vliegen een hele gekke vliegbeweging maken en meteen weer verdwijnen. Bovendien vult bij zon de ruimte zich met kleine regenboogjes of glinstert er één kleur uit, afhankelijk van de lichtval. 

De eigenares gaf voor 5 euro mij een handgemaakt houten kistje met daarin op mos een stukje rechthoekig roze amber. Ik had dit in de wc geroken en gezien bij M. in Limburg: een wonder van eenvoud, op de rand van het uitklapraampje, de zoete geur doet mij aan India denken. Daar was de winkel op de hoek nét dicht en tot nu toe had ik het nergens kunnen vinden. Het blijkt uit Marokko te komen, maar is in deze tijden moeilijk leverbaar, maar een vervanging met druppels geurolie op een steentje is wel mogelijk. Maar dat wilde ik niet: ik ging voor dat wonder van eenvoud: dat ene kleine roze ‘steentje’. Wacht maar, zei ze, ze liep naar achteren en haalde toen haar eigen ‘steen’ tevoorschijn:’ ik vind het niet erg om nu iets met geurolie te doen… Hier, neem maar mee, voor 5 euro.’ Zo leuk! 

Maar ik grinnikte dus, tijdens de wandeling… Omdat ik B. en E. hoorde praten hoe zij nu veel meer alles relativeren, nu ze ouder worden, niet zo snel meer met oordelen klaar staan of denken dat je het beter weet dan een ander. Zien dat dingen veranderen, dat je zelf verandert, dat je fouten kunt maken, dat soms dingen vergeefs zijn, maar dat er zóveel is wat de moeite waard is. ‘Ik ben ouder dan jullie…’ zei ik. ‘O, jij denkt dit dus al héél lang.’ ‘Ja, dat is grappig, om nu te horen dat dit een ontdekking is voor jullie en ik zelf ooit weleens gedacht heb: ik zeg nu niks, je komt er zelf nog wel achter, het heeft geen zin iets te zeggen, want dan ben je de betweter’… ‘Je hebt ons ouder zien worden’ constateerde B. 

Ja, dat is dus zo en dat is ook mooi. Later, net voor het afrekenen en de laatste wc-gang richting huiswaarts, zei B: 'We zitten eigenlijk allemaal op één lijn, wat we van dingen vinden, hoe we mensen en de maatschappij ervaren.' Ik zei dat ik dacht dat dit kwam omdat we allemaal dingen hebben meegemaakt, van jongs af aan, wat niet zomaar in het burgerlijke plaatje past. Net zoals bij Raven van Dorst: je kon niet zomaar meedoen met iedereen, je moest zelf nadenken wat bij jou past, hoe jij het wilt, wie je zelf bent. Ik denk nu aan dat liedje van Paul Simon, dat ik al ken sinds mijn puberjaren:  Many is the times I’ve been mistaken and many times confused… but it is allright. 

Documenta 15. Wegbereider naar … ?

Gisteren kwam ik terug van bijna een dag aan het zwembad alhier en neuriede ‘This summer I went swimming’. Het is The Swimming Song van de zussen Anne & Kate McCarrigle, maar het liedje is geschreven, geloof ik, door London Wainwright, die ook muzikant is, partner was van één van de zussen en vader van Rufus Wainwright, ook muzikant, evenals zijn zusje Martha. Wat een muzikale familie, als ik in een goede stemming wil komen dan kijk ik naar filmpjes van hen waar zij samen met elkaar musiceren, door de jaren heen.

Maar ik dwaal af. Wat ik eigenlijk wil zeggen is, dat ik deze zomer véél gezwommen heb in waterplassen, al vanaf mei in de Bisonbaai, De Berendonk, op 3,75 km van mijn stadshuis, in de zwembaden hier. En daar komt in september nog het strand van het Lido bij Venetië bij. Vaak ervaarde ik daar de vrijheid en dacht aan de maanden aan zee in India: daar kon ik niet met een zwempak op het strand liggen, er is geen badcultuur en vrouwen moeten schouders en hun benen bedekt houden. Weer niet hun navel en hun blote buik in Zuid-India, daar flaneerde men openlijk mee, gehuld in de kleurenrijkdom van de sari.

Vrijheid, dus. Ik ben nog steeds de ervaringen van de Documenta in Kassel aan het verwerken, omdat deze zo anders was, en zag nu een zeer educatieve verhelderende video op YouTube van Arte: Documenta 15 - Kunst und Aktivismus,  gemaakt door Twist. Kunstenaars aan het woord, vanuit hun collectieven, die zelf in hun land van herkomst soms jaren in de gevangenis hebben gezeten. Het collectief: ook als bescherming voor het individu… zo heel anders dan alle kunstenaars in het westen, die alleen gevangenen kunnen worden van het kapitalistische systeem, en die wellicht soms kunnen verworden tot producent van kunst in plaats van dat het uit noodzaak geboren is en kunst het enige vehikel is om vrijheid te ervaren en het doel is om met kunst maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen.

Het sombere vermoeden dat deze Documenta mislukt is in het overbrengen van de urgentie van kunst en het collectief, de noodzaak om met het Lumbung-concept de westerse kunstwereld van het noordelijk halfrond te bewegen om anders met de geldstroom om te gaan, werd door het zien van deze video nog eens bevestigd. Nu pas zie ik dat de gigantische installatie van Taring Padi, het heel grote doek (12x7  meter) ‘The People’s Justice’ met heel veel wayang-achtige kartonnen poppen eromheen, prominent een groot deel van het plein voor het Fridericianum en de Documenta-hal besloeg. Het hart van  deze Documenta heeft met opzet geklopt buiten: niet binnen de witte kubus van de westerse museale kunstwereld. En dit hart is weggerukt: onder druk is het weggehaald, terwijl Ruangrupa de eerste dagen naar de opening nog zei: Laat de  kunst voor zichzelf spreken, wij zijn niét anti-semitisch.

Maar toen bleek dat er ook nog twéé Palestijnse collectieven waren  uitgenodigd en Israël dus niet, toen hebben ze toch bakzeil gehaald: eerst die ienieminie afbeeldinkjes afgedekt en tenslotte tóch de hele installatie weggehaald. En daarmee verloren; de zeggingskracht om zeep geholpen, Ruangrupa had beter kunnen zeggen: dit blíj́ft en anders halen we zelf de stekker uit de Documenta… Maar dit is waarschijnlijk een westerse wijze van strijden. Strijdlust: het is óf  jij, óf ik en ik voel die Indonesische roots die ook door mij heen gaan: conflicten vermijden, elkaar tegemoet komen, geen directe aanval, niet verwijten, maar dialoog zoeken. 

Het kunstenaarscollectief Taring Padi, doet dit al meer dan twintig jaar zo, door heel Indonesië, hun grote doek is al op meerdere plekken op de wereld tentoongesteld, dat leverde nooit een probleem op. Maar nu midden in het rijke Westen wél. Ze hebben vast gedacht: laten we vriendelijke en voorkomend wezen, als dit onverwacht zo’n pijn doet, dan halen we het wel weg, niemand toch zal twijfelen aan onze integriteit? Wél dus. De Duitse premier kwam de Documenta niet bezoeken, voor het eerst in haar geschiedenis,de directeur is opgestapt, Hito Steyerl ongeveer de enige levende kunstenaar met een wereldwijde bekendheid, trok zich ook  terug.

Hoe moeilijk is het, om werkelijk ‘vrijheid’ te leven: elkaar vrij te kunnen laten en toch tegelijk verbondenheid en gehechtheid gestalte te geven… Daarvoor moet je nieuwe cultuur willen scheppen. Ruangrupa heeft die poging ondernomen, met deze Documenta 15… Wordt dit in de toekomst afgedaan, als het gedrag van een puber? Beetje prikkelend én irritant, maar onrealistisch in opstand? Of zal de toekomstige curator van de Documenta in de komende vijf jaar toch contouren van de Lumbung, het samen delen ten bate van het geheel, kunnen implementeren? 

Zoals je kleine stukken naaktstrand hebt op het ‘gewone’ strand, of westerse afgeschermde stukjes grondgebied vol parasols en ligbedden in India, Thailand, Afrika? Alhoewel, de laatste, ook een deel van grote hotelketens, het kan ook een begin zijn van het respecteren van een andersoortige perspectief en gevoel. Ik verheug me wel al op het openbare volksstrand op delen van het Lido, waar bikini en boerka,  beide, naast elkaar met hun voeten staan in de zee. 

Dame uit Terschelling

‘Goeiedag, dame uit Terschelling’, zegt de vrouw met halfblond haar met een hond, die bij het toegangshek bij het bos aan het praten was met een meneer met een hond. Ik had er net een vroege ochtendwandeling op zitten. Na twee weken weg uit mijn huisje, beving me bij het ontwaken hetzelfde gevoel als ik aan zee in Mahabalipuram had: vlug opstaan, net na zonsopgang, het ochtendgloren in en genieten van de rust en stilte.

Nu was het: mij ook welkom voelen in het bos en het bos ook weer welkom heten. Toen ik hier pas woonde, maakte ik dagelijks een boswandeling, maar toch zeker al het laatste half jaar, kan het voorkomen dat ik dágen achtereen in huisje en tuin verblijf, dan wel een doelgerichte fietstocht maak, voor proviand, de bieb, een markt en dan bijna twee weken geen enkele wandeling maak. Er kwam een moment dat je voelt: ik woon in een bos, ik hoef er geen rondjes in te gaan maken.

‘Ik zei nog tegen mijn vriendin: zij is voor mij een voorbeeld hoe ik ook wil zijn, zo rustig, zo vrij… Ik ken jou helemaal niet, maar zo komt het over, jij alleen in dat huisje, met dat haar, zo los… kijk ik laat mijn haar nu ook groeien.’ De dame in kwestie is de auteur van het kleine boekje Boslust, een detective die zich hier afspeelt en noemt zich nota bene ‘lifestylecoach’. Op Terschelling vertelde ze me dat ze daar, en van de opbrengst van de boekjes, er schijnt ook al een vervolg op te zijn, niet kon leven en dus een baantje erbij had in haar woonplaats. Zij heeft hier ook een jaar gewoond, ze hoopt dat dit weer terug kan komen, het liefst leeft ze van haar pen. 

Wel apart hoor, dat ik dan op een afstand een voorbeeld voor haar ben! Op Terschelling zei ze dat ze eerst twijfelde of ze me zou aanspreken, ik tuurde op het Groene Strand de verte in en ze wilde mij niet storen. Maar toen zag ze mijn zwarte linnen tas van Vrienden van Oerol, met de tekst: 'Altijd een vriend in de menigte’ en deed ze het toch. Zo raar dat een volkomen onbekende dan ineens aan je vraagt: ‘Jij woont toch in Hoenderloo, op De Woeste Hoogte?' Aan zee, op een eiland! 

Zij heeft zelf een huisje aan de bosrand, met een mooie, gezellige aangelegde tuin, met twee zitjes erin, maar zij roemde mijn huisje: zo’n mooi huisje, precies goed gelegen. Dat vind ik zelf natuurlijk ook: de zichtlijnen zijn helemaal oké. Grappig hoor, zo’n ochtendontmoeting, met zo’n verrassende beeldvorming van haar kant. Ik beaamde overigens wel dat ik mij inderdaad helemaal vrij voel en dat dit en mijn  boshuisje als een geschenk uit de hemel voelt. Dat beaamde zij weer.

Andere Documenta

Het was tien  (!) jaar geleden dat ik op de Documenta in Kassel was. Ik las mijn blogjes uit die tijd over en dan komt het weer extra terug: die hele onderdompeling die kunstenaars je gaven met dat overkoepelende thema: dat alles zich afspeelt in het gebied tussen verwoesting-herstel-schoonheid. Nu is alles anders. Elke keer betrap ik mezelf óók op een wat verwende westerse houding: ik wil ondergedompeld worden, betoverd, lyrisch zijn,  ik zoek naar de individuele leef- en verbeeldingswereld  van een kunstenaar, maar vind het niet.

Deze Documenta staat in het teken van het collectief. Zij zijn uitgenodigd om hun leefwereld en visie te tonen en de de uitnodiging besloeg met name de inwoners van het zuidelijk halfrond van onze aardbol. Het Indonesische collectief Ruangrupa is de gastvrouw en zij willen het helemaal anders dan alle voorgaande Documenta’s. Voor hen mag deze Documenta liever 'Lumbung 1' heten. Zij zagen een kunstwereld die zich beweegt in een kapitalistische spiraal: nog voordat de Documenta is afgelopen, zijn alle kunstwerken al verkocht aan verzamelaars, met ook het mechanisme dat deze kunst nog meer waard wordt. 

Ruangrupa introduceert het concept van de Lumbung, de rijstschuur waar een ieder die overtollige oogst heeft deze daar deponeert, ten bate van het geheel. Ze hopen dat door alle ontmoeting en interactie en samenwerking van de vele collectieven dit alles na deze Documenta doorgaat: wat het publiek nu ziet is eigenlijk actie en werk in proces, er wordt verteld over de wereld waaruit zij voortkomen én er wordt gezocht naar verbanden met Kassel zelf. 

Een kas met een moestuin omheen was tien jaar geleden het rijke en subtiel koninkrijk van een kunstenaar, die een poëtische sfeer weefde met draden van verwondering, vervreemding, je werd er een kind in een volwassen lichaam. Nú is er alleen een soundscape  en liggen er grote op elkaar gestapelde boomstammen en ik dacht aanvankelijk: is dit nou alles? Maar dan blijkt het te gaan over hun mangrovebos dat door klimaatverandering vernietigd wordt en het equivalent zijn de grote bomen in Kassel die door een tor worden aangevreten en dood gaan, ook een verstoring van een balans. Dus zij verzamelden deze bomen en  maakten van de stronken door het park heen ook zitgelegenheid ervan en ik realiseerde mij dat hier in het Westen daar niemand op gaat zitten…want ‘wij’ doen dat op sjieke terrassen en in trendy cafés onder het genot van drinken en eten. 

Er is veel ophef over deze Documenta, dat deze antisemitische zou zijn. Het gaat over twéé afbeeldingen op een heel groot geschilderd doek van een Indonesisch collectief dat al twintig jaar zeer grote pamflet-achtige doeken maakt. Er zit ook de Balinese stijl van schilderkunst in, waar goden, demonen en de mensenwereld zich met elkaar mengen, alles dicht tegen elkaar aangedrukt. Dat is álles in deze overvloedigheid van zoveel collectieven van over de hele wereld. De directeur van de Documenta is opgestapt, de premier wil voor het eerst in de geschiedenis niet komen, er was zelfs sprake dat deze Documenta voortijdig gesloten zou worden.

Wat triest en ook wat moedeloos makend. Toont het westen zich hier niet, juist van zijn betweterige, alles willen overheersende en controlerende kant? Is het toch bedreigend om een radicale andere manier van de dingen willen doen, te omarmen? Alles wat ik tot nu toe gezien heb was in nomadisch-achtige tenten en van riet gevlochten overkappingen in de openbare ruimte. De Documenta-Hal die van glas anders transparant en trots glanst,  is nu gehuld in roestige golfplaten, zoals ik zoveel heb gezien in landen op het zuidelijk halfrond. De statige zuilen van het Fridericianum zijn nu zwart en ‘beklad’ met anti-oorlogsleuzen en andere ‘opruiende’ taal. In het anders museale hart van de Documenta wordt nu gekookt, geslapen, op kinderen gepast, veel gepraat, met elkaar gedeeld, enzovoort. Ik heb het nog niet van binnen gezien, dat ga ik vandaag doen.

Nu zit ik op mijn kleine campingstoeltje, die anders in mijn boshuisje staat, voor mijn eenboogstentje te typen. Op, ik geloof, dezelfde plek als tien jaar geleden. Met uitzicht op de Fulda, waar ik ook al een duik in heb genomen. Het lage water stroomt traag voorbij. 

Fluister mijn naam

‘Je moet wat meer vertrouwen hebben, dat geldt voor alles in het leven’, hoorde ik op een van de tropische dagen een jongen met een petje, afgestapt van zijn fiets, ik schat hem 14 ofzo, nog net geen baard in de keel, zeggen tegen een andere jongen. Dat zou ik willen bewaren in mijn blog, dacht ik, zo mooi, zo jong en dit met zo’n grote vanzelfsprekendheid zeggen: komt zo’n joch dan uit een goed nest, waar basisvertrouwen er met de paplepel in is gegoten? De laatste tijd denk ik dat dit het enige is dat nodig is, voor een goede opvoeding.

Ik zelf was de afgelopen maand geheel in het hier-en-nu aan het leven: genieten van alles om mij heen, markten op de zomerse Veluwe, een Hoornconcertje in de beeldentuin van Kröller-Müller, mensen om mij heen, de waterplas vlakbij mijn stadshuis. Dit alles met een groot besef van mijn eigen sterfelijkheid, die om mij heen daalde. Je kúnt zomaar een hart-stilstand krijgen, bijvoorbeeld, en er dan niet meer zijn, dacht  ik. Dus ik kreeg zelfs de geest om een Laatste Wil uit te schrijven omtrent mijn onroerend goed en mijn bankrekening, en liet dit duidelijk zichtbaar achter op mijn boekenkasttafeltje in mijn boshuisje. 

In deze stemming leek mij mijn vorig blogje een perfecte afsluiting. Op 22 juli 2022, ook mooie ronde getallen, dacht ik. Laat ik het zo houden, van mij mogen mijn nabestaanden dat wel als laatste onthouden: ‘Fluister mijn naam’. Dit was totaal vrij van enige dramatiek: misschien houd ik gewoon een vakantiestop, dacht ik tegelijk. En ook: alles gaat voorbij, misschien is dat ook zo voor de tijd van het blog-schrijven, het wordt zo’n onderdeel van je bijna dagelijkse focus, wat gebeurt er met mij, als ik dat niet meer doe? 

Ik moet eerlijk toegeven: ik heb het niet gemist, het voelde vrij en onbezonnen en nodigde uit om alles des te intensiever te beleven en op te slaan: zomaar in mijn hersenpan, voor zolang het duurt,  en ik werd me bewust hoevéél daar dagelijks in en uit gaat, hoe belevingen en ervaringen steeds maar als een klaterend water door je heen stromen. Waarheen? Waartoe? De vragen des levens, die ook onbeantwoord blijven…

En ondertussen ging ik niet dood en gebeuren er ook dingen in dat leven: weer een mailwisseling met de woningbouwvereniging die een berkenboom in de voortuin wilde kappen en die ik tot snoeien heb bewogen, ik blijk hartstikke rijp voor een staaroperatie, ik heb een vierde boosterprik gehaald, omdat ik eind augustus mij in een bus begeef naar Venetië en terugga met het vliegtuig. En dit weekend ik in de drukte van de Documenta in Kassel ben. Ik verwacht Corona te krijgen, maar ga uit van een milde vorm… al weet je dát nooit. Zoals Lieke Marsman zei in 'Zomergasten': waarom zou het je niet gebeuren, kanker krijgen, je rug breken tijdens een leuk amusementsprogramma, zoals Janine Abbring is gebeurd. De reactie zou niet moeten zijn: ‘Waarom ik?’ Maar: ‘Natuurlijk, het kan mij ook overkomen.’

En zo leef ik dus, eigenlijk al een poosje. Het is mij nog niet overkomen, maar Broer wel, om wie ik soms zo verdrietig ben, dat hij er niet meer is en voel soms zijn levenslust, zo dichtbij. Een depressie kan je overkomen, ontslagen worden, je relatie die uitgaat, uit het samen gekochte huis vertrekken… dat kan zomaar gebeuren. Constateren dat basisvertrouwen niet echt in de survivalkit van mijn familie zit. En ondertussen ben ik zó blij, met elke dag die aan mij gegeven is, ik leef het enigszins als elke keer ‘mijn laatste dag’. Dus of er hierna nog meer blogjes volgen? Ik weet het niet. Ik fluister mijn naam.