Oudejaarsmijmering : Clara en haar onderkruipsels

Dit porseleinen beeld op de tentoonstelling Clara en de onderkruipsels in het Rijksmuseum in Amsterdam, geeft wellicht het beste mijn overkoepelende thema van het afgelopen jaar weer. Het afpellen van dingen, activiteiten, gewoontes, relaties, op zoek naar wat écht is en past bij mij. Want dit is Clara, de neushoorn, toen nog niemand deze in het echt gezien had. Het is in 1731 gemaakt, met als voorbeeld een tekening van Dürer uit 1515. Zó beleef je de werkelijkheid om je heen: vol veronderstellingen die je hebt meegenomen uit je eigen cultuur en opvoeding. Je dénkt bijvoorbeeld dat er twee hoorns op je zitten, terwijl het er maar één is. Je maakt jezelf kleiner dan zoals je werkelijk kunt zijn.

En toen ging Clara op reis door Europa. Eindelijk konden mensen in het echt zien hoe een neushoorn eruitzag. Hier is zij in Venetië en was tevoren in Rome al haar neushoorn verloren, die een omstander nu in de hand heeft. Ze is hier te klein afgebeeld. Of je kunt ook denken: de schilder wilde evenveel nadruk aan de toeschouwers geven. Een paar vrouwen lijken gemaskerd, het zou de tijd rondom carnaval kunnen zijn. Voor mij zegt het ook iets van: Kijk! Vat de koe bij de hoorn, kijk goed en zorgvuldig naar jouw leven. Wát erin was eigenlijk projectie, bestaat uit automatisme? Voor mij was dit wel louterend, het afgelopen jaar. En  ook wel pijnlijk. Want het is nooit leuk om eigen illusies op te moeten geven. Maar het levert ook wat op. Een intiem en zacht geluk. Dat het mogelijk is om dichtbij jezelf te zijn en van daaruit stil te kunnen zijn. Ontwaren dat daar, in de stilte, een bron van licht is, altijd, voortdurend…Wonen in mijn boshuisje laat deze ervaring ook samenvallen met de omgeving. 

Het is een slimme en educatieve tentoonstelling: Want naast Clara, dat aanvankelijk exotische wezen, werd in dezelfde tijd de blik van mensen naar onder gericht, naar al het kleine dat op de grond krioelt en ze werden voor het eerst afgebeeld. Bijna in het midden is er nog een fantasiebeestje te zien. Ook vlinders hoorden erbij, zoals mijn favoriete dagpauwoogvlinder.

 Expansie: kijken naar wat er allemaal in de wijde wereld aanwezig is, en introversie; op de plaats rust, was ook een thema afgelopen jaar. Wat heb ik genoten dat het weer mogelijk was om in de trein te zitten naar Terschelling en steden, met de bus naar Venetië, The Milk of Dreams, met een auto naar de Documenta in Kassel. Die twee tentoonstellingen horen ook bij de hoogtepunten van 2022.  

En zo werd dit mijn mijmering op Oudjaar. In ook zo’n ‘distel-wereld’. Zoveel heftigheid. Oorlog, verwoesting, bestaansonzekerheid, klimaatcrisis, onderdrukking van vrouwen, misbruik…enzovoort…Toch kan ik niet anders dan mij focussen op het kleine en lichte. Rupsen komen uiteindelijk uit hun cocon…Ik voelde mij vaak ‘de vrouw die de was ophangt’: in de Tweede Wereldoorlog, langs het spoor in Duitsland waar goederentreinen vol mensen voorbij denderden, onderweg naar hun ondergang. En die vrouw blijft gewoon haar was ophangen…haar dagelijks leven ging gewoon dóór. Lang vond ik dit een vreselijke beeld en dacht dat dit gevoelloos was. 

Maar dit jaar weet ik dat ik zelf die vrouw ben. Zó dichtbij sliepen mensen buiten in de kou, en ik doe niks anders dan ik doe: elke avond in een warm bedje kruipen. 

Het regent nu. Wellicht is dit het eerste jaar in mijn leven, dat er géén olliebollen zijn, bij de jaarwisseling. Omdat ik geen zin heb om 5 of 8 kilometer in de regen te gaan fietsen. Ik kan nog wel appelflappen bakken, met bier, ten bate van de olie-en kaneelgeur en smaak die bij deze dag hoort. Net zoals op beide Kerstdagen, is dit die andere dag in het jaar, dat, als ik thuis ben, er de hele dag een kaarsje brandt. O, dit klopt niet:  nog een andere dag is Nieuwjaarsdag. 

 

Magische dierentuin en sneeuwman

Het was weer een feest vol kleine kerstcadeautjes, mijn bezoek aan de dierentuin. Ditmaal vol jonge gezinnen, de kleinste in de buggy. Het doet vermoeden dat de interesse niet verder dan de lagere schoolleeftijd reikt en dan ook niet meer de laatste twee klassen. Waarschijnlijk leven die al helemaal in het internet. Dat enthousiasme van ouders en hun kinderen, de magische wereld die er nog is. ‘Kom, we gaan kijken of de pinguïns er nog zijn, en daarna, hup, de auto in.’ En je wéét dat de pinguïns er nog zijn, maar dat doet er niet toe, want voor het kind blijft de wereld steeds nieuw, vol verwachting. Ik herken het van de meer dan twaalf jaar, wekelijkse oppasdag; hoe je ze méé krijgt, elk moment gevuld met onbevangen intensiteit.

Deze tijd was en is gevuld met kerstmuziek en nu de top 2000 en voor het eerst heb ik heel veel kerstfilms gezien. Gewoon uit nieuwsgierigheid, wat mij dat doet, zonder het oordeel dat het zoetgevooisde onzin is, bedoeld als ontsnapping en om het hoofd te bedwelmen. En zowaar: het kwartje viel; sneeuwvlokken die dwarrelen terwijl het ook zomer is, dat gaat over hoop en verwachting. Wie droomt van een witte kerst, heeft weer het hart van een kind, vol magie.

 Ik had het al in huis:  De Sneeuwman van Raymond Briggs. Toen ik het zag liggen bij de kringloop werd een verre jeugdherinnering wakker: Dat boekje, zonder woorden,  bij de leesafdeling in de bieb, op de kinderafdeling waar ik gestald werd. De zelfgemaakte sneeuwman die tot leven komt: dat kan een ieder bewerkstelligen, in het brein. Er blijkt ook een animatiefilm van te zijn. Eigenlijk is dit de ultieme kerstfilm. 

 

Feest van Licht

Kerst is voor mij het feest van het Licht. Ja, dat mag bést met een hoofdletter, om elke reden die een ieder zelf kan invullen. Al jaren en jaren stuur ik een kerst/nieuwjaarswens, waar het woord ‘licht’ in voorkomt. Ik begin de kerstdag met het aansteken van een nieuwe kaars. Dat zijn dus twee persoonlijke rituelen. Verder hou ik het heel sober en stil, dit jaar. Ik keek naar het licht, de appel die erbij lag, het tafelkleed dat in mijn jeugd de kerst-ontbijttafel bedekte en dacht: wat een rijkdom. Warmte, een huis om in te wonen…

 

Vier jaar geleden was ik nu in Varanasi, de heilige stad in India, aan de Ganges, waar mensen de as van hun doden in laten gaan. Onderweg naar de rivier, overal al lichtbrengers te koop, omkransd met bloemetjes, om op de rivier te laten drijven. Een ritueel gebaar dat universeel is: een kaarsje opsteken bij een beeld, hetzij Maria of Ganesh, of anderzins; bij een graf of op een verjaardagstaart.

Het was leuk om terug te keren naar de foto’s. Elk duurt 7 seconden, met geluid erbij, alsof ik er weer was. Mensen die zich wassen in de rivier. Naar de plekken, er zijn twee crematoria, waar de lijken verbrand worden. Zoveel mensen…pelgrims en dagjes-avondmensen.

Want elke avond bij zonsondergang is er een gigantische lichtritueel, uitgevoerd door zeven priesters, met veel gezang en wierook en een massa aan mensen die meedoet. Ik zag het twee keer. Vanaf een bootje op de rivier, die eromheen geschaard liggen. De andere keer in de massa zelf, vlakbij ‘het podium’. Élke dag is er daar een feest van licht. Elke dag, overal in India, worden er bij altaartjes, soms gewoon boven een computer of op ‘rommelhoekjes’ op de markt, bij winkeltjes, in de eigen keuken, wierook ontstoken, bloemetjes neergelegd, soms eten neergelegd, water gesprenkeld, lichtjes ontbrandt. ‘Puja’ heet het: In alle veelvormigheid, overal aanwezig in het dagelijks leven. Het is een reden waarom ik het zo fijn vond in India. Ook op Bali, beïnvloed door het hindoeïsme, is het er. Door alles heen, ook barre omstandigheden, toch overal ook: Licht.

Over traagheid of snelheid van verandering

 Hierbij zie ik voor mijn neus, hoe het werkt. Dat gezegde dat één gestage druppel een rots kan uithollen en veranderen. Tegenwoordig vaak gebruikt om de moed niet op te geven: Dat jij als individu wel degelijk verandering kan bewerkstelligen in het grote wereldgebeuren. Dit is de druppel vanaf de goot van mijn schuurtje in de waterbak eronder. De dikke laag ijs erop is grotendeels nog aanwezig. Behalve op die ene plek waar de druppel valt. Elke keer als een kogeltje op het oppervlakte. 

Verder wéét ik niet, of inspanning van een individu werkt. Maar ik geloof dat het er niet toe doet. Het gaat erom dat je zélf dingen doet en beleeft, die iets doen waar verbinding en betrokkenheid uit blijkt. Daar hoort dan niét bij, dat je elkaar de maat  neemt. ‘O, eet je nog vlees? O, ga jij het vliegtuig nog in? O, douche je méér dan vijf minuten?’ Enzovoort. 

Verbinding…ik geloof dat het internet dit  zeer kan bewerkstelligen: Elke hoek op de wereld is toegankelijk geworden. Communicatie en informatie schiet razendsnel over de aardbol. Maar ik geloof uiteindelijk niet, dat het internet een vriendschap en trouw kan bewerkstelligen. 

Ik had vroeger een correspondentievriendin  uit Singapore, met de ouderwetse brievenpost. Dat heeft iets aangenaams en prikkelends, je maakt uit de verte wat hap-snap dingen van elkaar mee. Ik heb haar nooit ontmoet en weet nu ook niet meer hoe het stopte. Ik geloof dat zij verhuisde naar Australië en toen kwam er geen post meer en wist ik haar ook niet meer te bereiken.  En dat is oké zo.

Want échte vriendschap wordt geleefd, in een af en toe gedeeld hier-en-nu. Door de tijd heen, en je vertrouwt erop dat je elkaar vasthoudt, in het grootste gedeelte van de tijd, dat je elkaar niet ziet. Dat vraagt lange gesprekken, speuren naar elkaar. Aandacht; elkaar bevragen. 

Dat kan niet op het internet. Dus als eentje in een internetcontact dat vertrouwen opzegt, ook na zeg, 15 jaar, en zich daarbij permitteert van alles van je te denken te weten, wat simpelweg niet te weten is, na, zeg, elkaar hooguit 10 keer in het écht een paar uurtjes per keer gezien te hebben, ook nog vaak met ander gezelschap erbij, en waar het je dan ook nog gebeurd dat de betreffende op een onbewaakt moment uitvalt tegen je…Tja, dan is alleen maar te concluderen hoe hol en betekenisloos dat internet kan zijn. Geen idee wie die andere is, maar dit had je nooit verwacht. De andere zegt simpel het contact op, via de snelheid van dat internet. Een kogel in jouw hart.

Het Zondagse Gevoel (2)

Winterse ochtendwandeling door het bos. Opvallend: op sommige plekken is het geen winter meer, op andere plekken is alles wit en rijk berijpt. Dat zijn dus de stukjes die vooral in de schaduw staan. Ik ben dol op de zon, maar verkies nu de kou, voor het plaatje.

Ik was net op tijd terug voor het Zondagochtenconcert, live, vanuit Amsterdam. Een zaal vol kinderen, het Zwanenmeer van Tjaikowsky  werd verteld en gespeeld. Toch ook een verhaal, dat draait om duisternis en licht, de zwarte en de witte zwaan, daarom zo passend in deze Adventstijd. Vandaag is het de vierde Zondag, dus alle kaarsjes mogen nu branden. Als ik een adventskrans had gehad. De muziek uit het Zwanenmeer zit in mijn geheugen gegrifd door de eindscène uit de film Billy Eliott. Over dat jongetje dat balletdanser wordt in een donker mijnwerkersstadje. Zijn vader ziet dat eerst niet zitten, wil dat verlangen uit hem roeien. En dan gaat hij om, nadat zijn zoontje met de moed der wanhoop voor zijn neus gaat dansen. Hij besluit het staken op te geven, om zijn zoontje naar de dansopleiding te kunnen brengen. En dan dit: zoon uitgegroeid tot prachtige zwaan. 

Geen adventskaarsjes, dus, maar wel licht in het bos, balancerend op dunne dennennaalden. Het is stil in het bos. Ik vond tussen de papieren nog een oude Zegewens, ooit uitgesproken in de kapel van de Clarissen. Ja, hier kan ik nog steeds wel achter staan: 

Vroeger en nu. Kerststalletje (slot)

Ik fietste door een leeg en stil Hoge Veluwe. Geen tegenligger te bekennen. Ik wilde graag ijs onder mijn voeten voelen, dat houdt iets magisch. Lopen waar anders water is. Het dichtstbijzijnde water is bij het Sint Hubertus jachtslot. Maar er was niemand op het ijs. Alleen een bord waarop stond, dat het niet mocht. Ik realiseerde mij ineens dat dit wellicht ook het eerste ijs is, met schaatsende mensen daarop,  dat ik ooit zag. Toen er ook nog ijsbloemen op de ramen stonden, als je wakker werd. En ijspegels aan de dakgoot hingen.

Geen ijswandeling dus. Toen maar naar wat nu ‘Het Centrum’ heet. De winkel was beladen met kerstcadeautjes en een winters kabouterlandschap. Zie, ze wonen in  grote paddenstoelen en hobbit-achtige holen. Ook hierin kun je geloven. Buiten de eerste kerststal van dit jaar, die ik ontwaar. Maar die ene herder is al aan de kant geschoven, het zijn de drie koningen, de wereldse rijkdom en macht, die vooraan staan. 

In het Museonder een tentoonstelling over de moeflon. De Hoge Veluwe houdt er een vurig pleidooi om alsjeblieft de wolf uit het park te mogen houden. Het gehele ecosysteem dat er nu, na een eeuw, is ontstaan, is totaal verstoord. Na de schenking van 12 moeflons waren het er tot voor kort meer dan tweehonderd, nu zijn ze bijna verdwenen. Ik trek de conclusie dat de wolf er ook door toedoen van de mens is gekomen. Want het aanvankelijke stuifzand van Otterloo naar Hoenderloo is bosrijk gemaakt. Een amateurfotograaf die er al jaren vroeg in de ochtend komt, doet verslag.  Ook de herten zijn onrustig geworden, vroeger graasden ze met een hele kudde om 6.00 uur in de ochtend op stille plekken en er worden nu ook veel minder jongen geboren. Nu was hij op dezelfde plek, getuige van een wolf, die een jong hert bespringt. Bloederige foto’s. 

 

Ik had nog foto’s van een gedeelte van mijn kerststal gevonden. Net bedacht ze te nemen, alvorens de totale afbouw. Kennelijk had ik Maria al weggehaald. Een herder met zijn fluit stond vooraan, er klinkt muziek. En twee vrouwen, gekocht in Greccio waar Franciscus van Assisi het tafereel van de kerststal heeft verzonnen. Hij vroeg de dorpelingen aldaar dat moment na te spelen. De eerste levende kerststal. Wat een creativiteit, om daar op te komen. Die ene vrouw met open armen, dat was ikke. Een houding die ik probeer te cultiveren. Wat er ook op je pad komt en hoezeer je soms ook je grens moet aangeven: Toch met open armen, ontvankelijk. 

‘Bosorchidee’. Rosa Bonheur

Dit doet mij denken aan een orchidee, in het bos. Dit winterse weer is geweldig. Het tapijt van weggeveegde eikenbladeren knispert verend zacht onder mijn voeten. S’nachts is er een heldere sterrenhemel, Orion schijnt pal naast mijn huisje.

Ik vond weer een nieuwe schilder. Zij heet Rosa Bonheur. Mooi vind ik dat, om vrouwen te ontdekken die volstrekt hun eigen gang gingen en zeer succesvol waren in een tijd dat dit niet de bedoeling was, voor vrouwen. Op de foto met haar laatste geliefde.

Het portret is geschilderd door een ander. Dat je op jonge leeftijd al zo geportretteerd wordt, zegt wel iets over je uitstraling.

Ze is doorgebroken met het bovenste zeer grote schilderij van 5 meter lang. Nog nooit eerder gedaan door een vrouw, zo’n letterlijk groots project. Men roemde de levendigheid, de beweging op het doek en men vond het tegelijk landschaps-en portretkunst. Ik vind de onderste heel mooi, die trage rust, die kluiten aarde waar je zelf zin van krijgt om langs te lopen. Het is het perspectief van de wandelaar.

Verder schilderde ze veel dieren. Ik vind deze allemaal prachtig, juist weer omdat ik het zelf zo heb waargenomen. Die ogen van een kalf. Dat behaaglijke van een kat. Die gretigheid van een hond. Die alertheid van een hert.

 

Kerststalletje (5)

Al doe ik niet meer aan een adventskrans en heb ik mijn permanente kerststal die meer dan 10 jaar in mijn stadshuis stond, enige jaren geleden de deur uitgedaan: Ik beleef toch wel iets van ‘een tijd van aankomend licht’, hier in het bos. Het leek vanochtend of ik over een paadje van licht naar een deur liep, die zich zou openen naar…?

Al wist ik dat het een deel van de horizon is, die telkens weer wijkt.

En dan zomaar wat kerstcadeautjes, verspreid in het bos. Mooi toch?

En dan valt de avond. Ik kijk naar de steen die aanspoelde op het strand bij Scheveningen: Zwanger. Er wordt elk moment ook nieuw leven geboren. Een ster van hoop. Ijs dat schettert van licht. 

Dit is nu dus mijn volkomen uitgeklede versie van het ‘kerststalletje’. Terwijl ik veel plezier heb beleefd aan het tafereel, dat elk jaar groeide met nieuwe scènes. De eerste vier jaar van dit blog, heb ik elk jaar in December, een blogje eraan gewijd, zoek ik net terug. Vanaf 2009 verdween het niet meer uit mijn huis.  

5 July 2020 heb ik het afgebroken. Ongeveer een maand later, vond ik dit boshuisje. Op de tafel van de vroegere kerststal staat nu mijn tv. En hoe gaat het verder? … De kern van het aankomend Kerstfeest blijft een ijzersterk narratief: Licht dat geboren wil worden, ook in erbarmelijke omstandigheden. Dat is mijn geloof. Of nuchterder: Het is een feit van het leven.

 

Sun&Sea. Feeling her Way. De kapel.

Vlak voor het slapen gaan, keek ik naar de afgelopen drie inzendingen van de Biënnale in Venetië, die de Gouden Leeuw hebben gewonnen bij de landenpaviljoens. Elk land, wereldwijd, zendt een tentoonstelling in. De opdracht is, dat deze past bij het thema van de Biënnale, die door de curator van die aflevering verzonnen is. In 2019 won Lithunia. Het thema was: May You Live in Interesting Times. Door Letland uitgewerkt in een levend tafereel: een zandstrand met zonaanbidders, wier gedachten je hoort in een libretto. Ze gaan van dagelijkse dingen, zoals een naderend afscheid, naar het grote: Het naderend onheil van de klimaatcrisis. De onschuld van het thema in 2019. Niemand kon bevroeden dat er nog geen jaar later een wereldwijde pandemie zou uitbreken. 

Afgelopen jaar was het thema: The Milk of Dreams en meer dan drie kwart van de tentoonstelling van de curator bestond uit vrouwelijke kunstenaars. Het paviljoen van Groot Brittannië won. Aansluitend op het thema:  Sonia Boyce laat in een glitterend, kleurig paviljoen, vier zangeressen met minstens een bi-culturele achtergrond,  hun stem verkennen vanuit hun wortels: Feeling Her Way. Zeer passend bij het thema: iets van introspectie na twee jaar lockdown. Wie zijn we, ten diepste, waar komen we vandaan?

Opvallend is, dat de afgelopen drie keer de Gouden Leeuw gewonnen is door een inzending die beeldende kunst combineert met andere disciplines, zoals zang en theater en choreografie. In 2017 won Faust van Anne Imhof, waarover mijn vorig blogje ging. Er spreekt voor mij het verlangen en de wil uit, om het publiek mee te nemen, onder te dompelen in een ervaring waar zij bij gaan horen. Omdat wat zij zien en waar ze zich bevinden te maken heeft met wie ze zelf zijn; onderdeel van een wijde wereld vol betekenislagen.

Prompt droomde ik vannacht, dat ik na al deze  jaren terugkeerde in de kapel van de Clarissen, waar ik zelf jarenlang een meditatie begeleidde. Hiertoe legde ik in het midden van de kapel stenen, takken, bloem en blad, zó dat het paste bij die meditatie , waar ik ook de teksten voor had geschreven; inleidende woorden en op het einde een Zegewens. Het overgrote deel bestond uit meer dan twintig minuten stilte. Dit is mijn activiteit geweest in de wereld, waar ik probeerde een werkelijkheid te scheppen of daarbij in de buurt te komen, waarvan ik meen dat deze tegelijk ook in elke mens aanwezig is. De Stilte als louterend, die je zacht maakt en ontvankelijk, die ter plekke verbinding schept. Die stilte is overal onder de drukke oppervlakte, maar natuurlijk makkelijker toegankelijk, als het ergens zelf stil is. Zoals in mijn boshuisje.

Opvallend in mijn droom was, dat het niet de moderne kapel was, die het in het echt is, maar ik  keerde terug in de bruine, donkere katholieke kerk van mijn moeder in Surabaya, zoals ik deze op foto’s zag. Dit heeft vast een betekenis. Welke, daar ga ik niet over nadenken. De droom was, wat deze is.

Anne Imhof. YOUTH in het Stedelijk Museum

Ooit, al in 1976, is er kritiek gekomen op kunst in het museum. Dat zou ‘een witte kubus’ zijn: de bezoeker komt binnen en laat zich steriel, zonder enige betrokkenheid, afgesloten van de echte buitenwereld, ‘verwennen’. De kunst, of andere dingen die je ziet, zijn slechts objecten, die verder niks met jouw bestaan te maken hebben. Je bent er consument, zeg ik nu.

Anne Imhof doorbreekt dit geheel en radicaal. Ik zag haar werk voor het eerst op de Biënnale van Venetië in 2017. Onvergetelijk. Ze had het hele Duitse paviljoen omgebouwd tot een soort van fort, met honden eromheen. Ze heeft een team van ‘acteurs’, die tegelijk ook de ‘kunstobjecten’ zijn. Buiten al, kijken ze je aan, schreeuwen van het dak. Ze gedragen zich afwerend en afstandelijk en vragen tegelijk alle aandacht. Dat is meteen vervreemdend, als de zon schijnt en het publiek keuvelend wacht om binnen gelaten te worden.

Eenmaal binnen, wordt je losgelaten op glazen vloeren. De groep ‘acteurs’ komt zwijgend binnen en gaan dan van alles doen en je staat er met je neus bovenop. Ze bewegen onder de glazen vloeren, en achter glazen wanden,  ze kijken je aan en reageren op je. Ze volgen iemand bijvoorbeeld en bonzen dan op glas. Ze gaan ergens zitten en kijken alleen maar. Intens, met een dode blik soms, als een robot. Zwijgend worstelen ze met elkaar. Al met al wordt je volkomen uit je comfortzone gehaald.

Nu heeft ze de kelder van het Stedelijk Museum in Amsterdam omgebouwd tot een donker doolhof. Het bestaat uit metershoge stalen kledingkluizen, zoals je die op de middelbare school tegen komt. Ik had zo’n eigen kluisje toen ik in de Miro werkte, een vergrootte versie destijds van Albert Heijn. Daarin zat mijn werkschort en laat je je eigen identiteit achter. Verder: opgestapelde autobanden, schermen, ladekasten, hekken. Bovenin een rails met een hard schrapend schurende geluid, dat door de ruimte beweegt en soms dus vlakbij je oor raast. Ergens een gitaar op de grond en motoren, die mij aan de film Easy Rider deden denken, over twee motorrijders die drugs smokkelen, op zoek naar wie ze zijn en wat hun plek is in Amerika tijdens de hippietijd en de Vietnam Oorlog.

Helemaal in het begin, ontmoet je al een soort van avatar: een vrouw staat bewegenloos een andere kant op te kijken. Zij komt de hele tijd terug. Allereerst in een filmpje waar zij in de sneeuw een gang maakt, telkens opnieuw, waarheen en waarom, geen idee. Het blijkt opgenomen te zijn, op een verlaten, bouwvallig terrein, buiten Moskou. Hier was deze tentoonstelling oorspronkelijk bedoeld, maar het is daar gecanceld nadat Rusland Oekraïne binnenviel. De vrouw,( zij deed ook mee op de Biënnale, zie ik achteraf, Eliza Douglas),  komt later weer tevoorschijn terwijl zij op een paard zit, het filmpje heet ‘Fate’, met o.a. de muziek uit Dido’s Lament: ‘Remember Me’. Daar is er één kort moment, waar ze je aankijkt en lacht. Verder bestaat ze en ze doet haar ding, zoals op de Biënnale. En ze bestaat ook niet, want tenslotte is ze nog aanwezig op een scherm, waar ze al vervaagt, als een slecht, overbelicht beeld met stoorzender.

De ‘tentoonstelling’ of  ‘voorstelling’ heet YOUTH , de letters geprojecteerd in een filmpje waar op de muziek van ‘Erbarme Dich’, een kudde paarden rent door de sneeuw tussen grote grijze flatgebouwen. Er liggen matrassen voor of grafzerken, je weet het niet.

Ik ben er meer dan twee uur geweest. Net als in Venetië is het een onvergetelijke ervaring. Het is nog tot 29 Januari te zien. Voor wie niet bang is voor intensiteit.

Ode aan zachtmoedigheid

 Ik wist dat een vriend van mij een vriend die hij bijna een halve eeuw kende, naar zijn laatste rustplaats bracht. Ik harkte al het eikenblad weg van de gazonnetjes, zodat het groene gras weer te voorschijn  kwam, veegde de tafels buiten schoon van het natte, donker geworden blad, op sommige plekjes al gecomposteerd tot aarde. Ik maakte grote kartonnen dozen plat en plaatste het onder de bank en tegen de zijkant binnen, ter isolatie. Ik verfde wat met mijn vingers op een groot blad papier; rode bollen, groen-gele vlagen. Ik wist niet waar dat heen ging. Zo’n dag heeft voor mij dan ook een andere kleur. Een soort besef van: Ja, ik leef. Hier in de stilte. Zulke gewone handelingen. Zo onderhoud ik mijzelf en deze plek: mijn menselijk spoor, dat zomaar ook kan verdwijnen.

Ik ontving zijn In Memoriam dat hij had uitgesproken. Ik zag een warm, lief en sprankelend gezicht van een 91-jarige kloosterling, deze zomer nog op de foto gezet. Een zachtmoedig mens die leefde met het verlangen om na zijn dood oog in oog te staan met zijn Schepper. 

Nu denk ik aan het werk van Mous Lambarat (Marokko 1983), dat ik in Foam in Amsterdam zag. Een zelfde soort passie om van de wereld een warmere en speelse plek te maken; met vertrouwen leven. Soms is het opzetten van een roze bril heel educatief en louterend voor een altijd groeiend mens. Kwetsbaar zijn en zacht,  wordt in deze maatschappij vaak veroordeeld tot een ‘lulletje rozenwater’ zijn, terwijl het broodnodig is.

Zomaar twee foto’s van Mous. Je wordt als kijker uitgenodigd om hier zelf verhalen bij te vertellen, te dromen, te fantaseren. Hoe een wereld mooier en beter kan zijn, dan dat deze nu is. Ach…je leeft…en hoopt het beste; alle goeds.

De bollen bij Fernand Léger

Dit schilderij heb ik mijn leven lang eng gevonden. Ik overdrijf niet met ‘levenslang: Ik was een kind van, ik schat een jaar of vijf, dat ik het voor het eerst zag.Ik rende er toen langs, ik ervaarde bedreiging, vond het écht eng. Dat is zo gebleven. Ik heb het nooit een blik waardig gegund en liep er altijd snel langs. Ik associeerde het in ieder geval, met soldaten, zag een zwarte helm rechts. Nu heb het voor het eerst echt bekeken, het blijkt een ‘onschuldig’ kaartspel te zijn. Er roken twee mannen pijp, de kaarten gaan over de tafel, waar ik een slagveld vermoedde. En toch…er zit iets mechanisch in het geheel, iets van onomkeerbaarheid .

De reden om het beter te bekijken is, omdat het nu een deel van de tentoonstelling is in het Kröller-Müller: Fernand Léger en de daken van Parijs. De aanleiding is een dubbelzijdig schilderij, met aan de ene kant de daken van Parijs met witte rookpluimen, en aan de andere kant de feestdag van de 14e July, in Frankrijk. Léger heeft lang in Montparnasse gewoond, en altijd benadrukt dat dit uitzicht en de wijze van schilderen die hij daar ontwikkelde, fundamenteel zijn voor zijn kunstenaarschap. De sfeer is er, in ieder geval helemaal anders dan in dat ‘enge’ schilderij. Het zwart-wit en de harde lijnen zijn eruit, de beweging heeft iets mild speels en feestelijks.

En toen viel er ineens een kwartje, tijdens het kijken naar drie tekeningen op bruin papier, studies voor het schilderij ‘Het Ontbijt’. Die bollen die hij tekent. Het zijn vrouwenborsten, en het ronde geeft zijn werk ineens iets vriendelijks, er ontstaat harmonie in de abstractie. Dát is wat er ontbreekt in het ‘enge’ schilderij, de bolvorm. En toch…door dit inzicht heb ik ineens twee kijkwijzen. Er wordt toch ook wel ronding gesuggereerd in dat enge schilderij, al blijven de meeste lijnen recht. En dan valt dat ‘enge’ ook weg. En nu associeer ik elke bol bij hem, met een vrouwenborst. 

 

Beginnende Kersttijd

Ik kan er niks aan doen, maar hier beleef ik lol aan. Dit is mijn kerstverlichting in de ochtend.

En dit is de kerstster die ik net voor mijn raam heb gehangen. Het is buiten pikkedonker, maar ze geeft zoveel licht dat de weg tot aan het bos nu verlicht is. Een volle maan hoog aan de hemel, mijn huisje op de bosgrond. Lekker niemand om mij heen, heerlijk! 

En dan nog een vette gospelsong ertegen aan, mijn kersttijd is begonnen.

Vooruit, als toetje, nog wat herten, die ik vanmiddag zag op de Hoge Veluwe. 

 

Emma Donoghue. The Wonder

Emma Donoghue. Twee van haar boeken kwamen voor mij exact op de juiste tijd. Haar eerste; Geroerd, over vrouwenvriendschap en liefde, toen ik net dat terrein zelf aan het verkennen was. ‘Verlies’ gaat over rouw, in een periode dat dit mij ook beving. ‘Room’ las ik decennia later: Onvergetelijk: een vijf jarig jongetje zit met zijn moeder opgesloten in een kamer. Hij kent niks anders dan dit, het is zijn wereld. En er is een tv. Dan moet hij ontsnappen van zijn moeder, door een raam, al begrijpt hij helemaal niet waarheen. Het is zo goed geschreven en ingeleefd, je voelt je helemaal dat jongetje.

Gisteren had ik veel zin in nog een boek van haar en alleen deze was online beschikbaar: De Verzegelde Brief. Ik las het in één ruk uit, een soort van Sinterklaascadeautje aan mezelf. Je zit helemaal in de Victoriaanse wereld van Londen, waar mannen in alle opzichten de baas zijn. Nog geen vrouwenkiesrecht,  als vrouw getemd en gekooid in een huwelijk, als vanzelfsprekende bestaanszekerheid. En dan ben je zelfstandig, bruisend, ondernemend…Het boek is gebaseerd op een werkelijk bestaande rechtzaak. Hoe, als een surprise, de vrouwenliefde, pas op de laatste pagina’s erkend wordt. Door de vrouwen zelf.

Emma Donoghue is Iers, opgeleid in katholieke kloosterscholen en vond al jong haar grote liefde. Ze is voor haar verhuisd naar Canada en ze hebben een zoon en een dochter. Ze heeft ondertussen een groot,veelzijdig oeuvre. Zo schreef ze ook The Wonder. Het is onlangs verfilmd bij Netflix en daar schreef ze ook het scenario voor.

Wát een film. Het sluit aan bij mijn blogje Little Bird&Nightlights, waar vrouwelijke protagonisten de katholieke wereld verslaan. Weer extra actueel, nu bekend is geworden dat Paus Johannes Paulus II, al in de tijd toen hij aartsbisschop was, wist van pedoseksuele priesters. Ze ergens anders heen verplaatste, waar ze nog meer slachtoffers maakten. En andere mannen verklaren hem na zijn dood dan heilig…

De film begint, heel ingenieus, met een vierde wand. Je ziet een filmstudio, waar ingezoomd wordt op een interieur in een donker huisje. De verteller zegt: ik ga jullie een verhaal vertellen, het is aan jou, om het te geloven, of niet. Een Engelse verpleegster, komend uit de oorlog op de Krim, waar ze gewonden verzorgde, een grappig detail in deze oorlogstijd,  arriveert in een klein dorp in Ierland. Daar is een meisje dat al vier maanden niet gegeten zou hebben en leeft van ‘Manna uit de Hemel’. Samen met een non, moet zij 14 dagen dit meisje bewaken en zij moeten onafhankelijk van elkaar verslag doen. Het meisje is al enigszins uitgegroeid tot een heilige in de omgeving en de katholieke mannen hopen er ook een wonder van te maken, goed voor de inkomsten van zo’n dorp, ook als het een pelgrimsoord zou worden. De verpleegster ontdekt wat er echt gebeurt. Ze verandert de gewoonten en daardoor verzwakt het meisje. Als er niks verandert,  zal zij spoedig sterven. 

En zó realistisch is het dus: de katholieken maken liever een slachtoffer, dan dat een leven gered wordt. Het geloof staat het toe, waarheidsvinding telt niet. Dus de verpleegster moet het narratief veranderen, maar hoe? Óók het narratief van het meisje zelf…En dat is wellicht het échte wonder. Dat hen dit lukt, samen.  Ik dacht ook aan de kinderen van Ruinerwold. Hoe godsdienst en waanzin vlakbij elkaar liggen. Dat het mogelijk is, je daar tóch van te bevrijden. Dat verandering altijd mogelijk is. Voor wie daarin geloven, kan er een nieuwe werkelijkheid ontstaan: een wonder.

De waarde van kunst

Ik zag deze foto’s uit Oekraïne en denk dan alleen, heel simpelweg: Dít is de waarde van kunst. Een ander verband scheppen dan die van de verwoesting en de ontbering die overal om je heen is. Zonnebloemen, het symbool van Oekraïne, op wrakken van auto’s, op de overgebleven muur van een gebouw. Zó krachtig is het beeld, dat een vrouw met twee kinderen door het venster gaan kijken of er nog iets te zien is. Een engel die een beschermende hand over de stad strekt.

Ook in het persoonlijk leven, kan kunst ineens bevrijding en thuiskomst betekenen: het tot bloei komen van alle potentie in je. Dit is Judith Scott (1943-2005), die, voordat  haar kunstenaarschap aan de oppervlakte kwam,  geheel onderschat werd. Zij is ook doof, wat pas later in haar leven ontdekt werd. Men schatte haar IQ op 30, dus ook vergeefs om haar educatie aan te bieden. Ook in een creatieve klas, leek ze geen interesse in wat dan ook te hebben. Totdat ze touw en draad ontdekte en vanzelf begon te scheppen. De laatste 18 jaar van haar leven, was ze elke dag bezig en ze maakte 200 kunstwerken in totaal, die nu ook in gerenommeerde musea, wereldwijd, een plek hebben. Zou het mogelijk zijn, voor elk individu, om een reis te maken naar authenticiteit en eigen potentie?, vraag ik mij dan af.

Kunst zet niet in op nut of rendement. Er is nooit te meten of te calculeren dat de wereld er beter door wordt. Tenminste: het levert geen bijdrage aan de klimaatcrisis, de armoede, het lost

 geen oorlog op, het zet geen zoden aan de dijk bij de bestrijding van ziekte en honger. Maar alle kunst doet wél iets anders, heel zichtbaar. Het herstelt iets in de ziel. Het maakt een verband en verwijst naar een wereld waar ‘verbondenheid’ en ‘liefde’ geen loze termen zijn. Omdat dit gedachteloos, ter plekke gebeurd. De beweging die wordt ingezet is zoals in dit  lied: Shall  I Come, Sweet Love to Thee. Ja, zegt alle kunst, ik kom jou tegemoet.

Echt en onecht

 Gisteren bij Op1 vertelde Alexander Klöping over de allernieuwste robot, die nu kennelijk ‘bots’ heten. Hij leek een tikkeltje ontdaan. Het ging nu zó snel. Deze bot heeft de hele wereldbibliotheek en alle beschikbare kennis tot zich genomen. Zij is geprogrammeerd dat ze zelf-lerend is, dus al doende nieuwe kennis opdoet. Je kunt haar alles vragen en ze reageert binnen een fractie van een seconde. Hij had zelf gevraagd om een opiniestuk dat hij nog moest schrijven en de bot leverde een artikel dat hij zelf ook zo ongeveer geschreven had kunnen hebben. Bij de vraag om een tegenstuk over hetzelfde, kwam er ook meteen een artikel, waarin alles stond wat hij zelf bedacht had kunnen hebben. Waarom zou hij zélf nog aan de arbeid gaan? Hij was eigenlijk overbodig geworden. Ik zag in hem de blik van het robot-jongetje in de film A.I. Hij dacht dat hij uniek en onvervangbaar was, totdat hij in een fabriek terecht komt, waar er rijen replica’s  van hem hangen. Wie is hij nog? De scène die mij tranen in de ogen gaf is, wanneer hij bij de fee is die wensen kan vervullen: Make me real’, vraagt hij…

Deze bot kan en weet dus alles. Een liedje over Mark Rutte in de stijl van Dolly Parton? Huppekee, daar verscheen het direct op het scherm. Evenals een verhandeling over wijn. Wat niet goed ging, was exacte informatie over een persoon. Maar dat was wellicht met opzet zo erin geprogrammeerd, zei Alexander, om geen problemen te krijgen rondom privacy en dergelijke.

Als ik hierover nadenk, dan realiseer ik mij dat deze bot dus van alles kan op tekstueel gebied. De bot kan denken en dit verwoorden. Maar de bot kan niet even snel schilderen, tekenen, dansen, om maar enkele activiteiten te noemen waar er een lichaam nodig is om aanwezig te kunnen zijn in de wereld.

Deze bot kan niet even snel het bovenstaande plaatje maken, dat ik onlangs voor mijn eigen lol samenstelde. Drie vissersbootjes op het strand van Mahabalipuram in India, met daarop symbolen van drie religies; de Islam, het Hindoeïsme en het Christendom. Daarvoor heb ik op dit strand geslenterd, het waargenomen, het bijzonder gevonden. Dat in dat kleine dorp op een oppervlakte van een vierkante kilometer er meerdere hindoeïstische tempels waren, een moskee en een katholieke kerk. Dat deze vissers met elkaar samen leefden en één keer in de twee weken s’nachts een gigantische groot net in de zee wierpen, waar ze vervolgens met vereende krachten een ochtend mee bezig waren om het weer op het strand te trekken. De tolerantie en relativering omtrent de eigen en andere godsdienst, zoals deze er ook was in het restaurantje waar ik elke  dag at.

Ik kan soms denken dat ik zelf in deze tekst van dit blog aanwezig ben. Maar dat is niet zo. Die bot kan waarschijnlijk, na invoer van een heel aantal blogjes van mij, zó een nieuw blogje schrijven, in mijn stijl. Alleen ik zelf zal dan weten, dat het niet uit mijn eigen brein komt. Zou het ook een plaatje erbij kunnen plakken? Waarschijnlijk wel, iets halend uit de gigantische databank aan plaatjes op het internet. Die bot zal dat gedachteloos doen, zonder enige betrokkenheid met mij. Ik kan aan die bot niet vragen, of deze werkelijk voelt en begrijpt wat ik zelf schrijf. Die vraag begrijpt een bot niet, er is slechts een mechanisch automatisme. Als ik het nogmaals vraag, zal de bot uiteindelijk een zwart of helemaal wit, leeg scherm geven…Er zijn mensen die leven en handelen als een bot, helaas. Menselijkheid en echte betrokkenheid, kan alleen door een mens zelf worden ingeblazen; de geest die leven wordt, vlees en bloed.

Little Bird & Nightlights

 Gisteren las ik twee graphic novels, die, hoe verschillend ook, hetzelfde thema hebben. Een meisje dat zich ontworstelt aan de katholieke wereld. Little Bird speelt zich af in de verre toekomst, waar The New Vatican de wereld heeft overgenomen en er ergens nog een groep ouderen is, die wist te ontsnappen en de wereld hoopt te kunnen bevrijden van dit dodelijke regime. Nightlights speelt zich in het heden af, of in een voor mij herkenbaar verleden. Ik had op de kleuterschool ook nonnen in datzelfde habijt.

Mijn leeswijze werd waarschijnlijk beïnvloed door een artikel dat ik tevoren las van Stephan Sanders, die katholiek is geworden en sindsdien zijn geloof tracht te combineren en te verantwoorden met zijn links intellectuele identiteit. Hij zegt: ‘Ondoenlijk, dat het beste, meest indrukwekkende van je geloof almaar verkleind wordt tot bloemetjes en bijtjes.’ Mijn reactie is dan: ‘Onverdraaglijk, dat het mooie narratief dat het geloof ook bevat, misbruikt is door mannen om zichzelf vrij te pleiten.’ Het vrouwelijk principe, aanwezig in Maria, de moeder van God, dient daar ook nog eens om de eigen zonde en zwaarte te verzachten. Hier zie je hoe het meisje Sandy al een andere metgezellin heeft gevonden, onzichtbaar voor anderen, ‘Morfie’: Het Griekse woord dat ‘vorm’ betekent. 

Hierbij zie ik, hoe dat katholieke taalgebruik en denkwijze, gebruikt is, om mensen van hun eigen gedachten en gevoelswereld weg te houden. Beroep doen op ‘het Hogere.’ Zó gingen die gesprekjes vast tussen priesters, bisschoppen, die mannelijke clerus, tegen al degenen, vooral jongens, die sexueel misbruikt werden: ‘Denk je niet, dat Jezus nu toekijkt en het wel mooi vindt, als wij lief zijn voor elkaar?’…

Ik begrijp best dat Stephan Sanders het mooie van het geloof wil bewaren. Geloof dat ‘God’ een mysterie is, dat de ervaring van ‘genade’ écht bestaat, dat er zoveel rituelen zijn die mensen kunnen begeleiden bij o.a. geboorte en de dood…Kaarsen, muziek, prachtige kerken, troostende woorden, enzovoort. Maar zie ook, wat daarmee voortdurend wordt toegedekt: het extreme geweld onder de kerkelijke kleding, de negatie van vrouwen als volwaardige wezens, de ontkenning van homoseksualiteit, terwijl een groot deel van die kerkelijke clerus zélf homoseksueel is. Katholieken in de westerse democratische wereld eten in feite van twee walletjes. Élke goedkeuring van het instituut van de Katholieke Kerk omdat het zulke mooie rituelen kent en drager is van cultureel erfgoed, betekent ook het sanctioneren van de officiële leer rondom abortus, homoseksualiteit, euthanasie, vrouwenrechten. Wereldwijd voor velen een last, maar in jouw leefstijl te ontwijken in een democratische westerse moderne samenleving…Hoe fragiel dit is, blijkt al uit de anti-abortuswetgeving, die zomaar weer mogelijk is in een heel aantal staten in Amerika.

Radicaal anders omgaan met de katholieke erfenis. Verbeeldingskracht inzetten om een andere wereld gestalte te geven. Deze twee graphic novels doen dat. Dat een jong meisje daar de protagonist van is, lijkt mij geen toeval.