Een totaal andere entourage, maar dezelfde ervaring: nauw aangesloten te zijn met levende natuur om je heen. Misschien voedt dit het perspectief dat ‘bewustzijn’ niet iets is wat alleen in mensen zit, maar dat het overal is. Het is een nieuwe wijze van denken, ontdek ik steeds meer: ook de natuur is intelligent, zó zouden we daar dan een deel van zijn en erover kunnen denken en spreken. We zijn gefocust op de groei van A.I., ‘Artificial Intelligence’, maar wat wanneer blijkt dat de levende natuur om ons heen ook bewustzijn heeft, alles op een eigen wijze, en ons ‘uitnodigt’ om samen het feest te vieren?
Dit klinkt misschien vaag en new agerig, maar met dit oordeel verwerp je ook dat wat wellicht ook gewoon voor handen is. Een paar voorbeelden: een bioloog, gespecialiseerd in communicatie van en met dieren, komt er pas na jaren achter: haar hond nieste op gezette tijden en ze zocht naar een allergie. Tot ze per toeval las dat wilde honden in Zuid-Afrika gaan niezen als ze willen gaan jagen en rennen. Haar hond gaf dus met een nies aan: ik wil naar buiten. Nu ze het signaal heeft opgevangen en honoreert, ziet ze dat haar hond de betekenis van het niezen probeert uit te breiden met: geef me eens een extra lekker hapje.
Een ander voorbeeld over de intelligentie bij octopussen, al eerder bij mij binnen gekomen door de boeiende documentaire op Netflix My octopus teacher en het boek Other Minds: the octopus and the evolution of intelligent Life van Peter Godfrey Smith. In deze anekdote ging de elektriciteit in een aquarium in een dierentuin elke nacht stuk, men snapte niet waar de kortsluiting vandaan kwam. Toen bleek een octopus in een bak last te hebben van het felle licht en stak elke nacht een lange tentakel uit naar de lichtinstallatie om die uit te doen.
Ik keek op YouTube naar een conferentie Future Affairs Live by Leiden Europian City of Science 2022 waar bovenstaande voorbeelden vandaan komen. Allereerst kwam er een Britse filosoof aan het woord , Phillip Goff, die het concept ‘panpsychisme’ introduceert: het idee dat bewustzijn niet een product is van de menselijke hersens, maar een fundamenteel onderdeel van de natuur. Ik vind het razend interessant. Ook Frans de Waal laat immers in zijn jarenlange onderzoek zien dat chimpansees kunnen rouwen, zorg dragen voor elkaar, en altruïsme kennen.
Een tweede lijn waarlangs dit onderzoek loopt, gebeurt aan de ‘harde’ natuurkundige kant: het onderzoek naar ‘Fractals’, wiskundige patronen die overal in de natuur voorkomen: van slakkenhuizen tot hoe planten groeien, wortelstelsels ondergronds van bomen, (en hoe die met elkaar communiceren en kennis delen, las ik in de roman The Overstory van Richard Powers), sterrenstelsels, de golven in de zee, de menselijke vingerafdrukken… Een theorie die Cristiane Morais Smith, hoogleraar theoretische natuurkunde in Utrecht uitlegde was, als ik het goed begreep, de volgende.
De werkelijkheid is niet statisch, maar altijd in beweging (een notie die bij mij al binnen is gekomen door het lezen van Plato), en alles wat tot nu toe beschreven en ontdekt is, zoals elektronen, neuronen, nanodeeltjes etc, dat is zoals je een munt de lucht in gooit: die beweegt, er zijn tweezijden die elkaar steeds afwisselen en het moment dat het de grond raakt, dát is het moment dat wij ‘bewustzijn’ noemen, wat we herkennen en ons gewaar worden. Zij wees op hetzelfde groeiend bewustzijn hieromtrent in de schilderkunst: eerst werd er maar één werkelijkheid tegelijk afgebeeld, maar toen kwam Picasso met het portret van Dora Maar en daar zie je twee gezichten tegelijkertijd: hoe ze je aankijkt en hoe ze wegkijkt. Ik zie dat het al stamt uit 1937: Het is als het ware een bewijs dat het menselijke bewustzijn aan verandering onderhevig is, groeit, naar het kunnen bevatten van meerdere perspectieven tegelijkertijd.
‘Fluïde’ is ook het woord wat past in dit kader en ook het praten over ‘narratieven’ : je bewust zijn dat wat jij denkt, voelt en gelooft in het ene narratief past en volkomen vanzelfsprekend is, maar in het andere een onding is en totaal overbodig. Pas zei ik tegen buurvrouw A. die nogal kampt met pijn en gezondheidsproblemen, dat ik er geen enkele moeite mee zou hebben om met een rollator te gaan lopen, als ik hiermee een bospad zou kunnen bereiken, dat dit voor mij vergelijkbaar is met al die bionische benen van sporters op de Invictus Games, dat ik zelf ook ooit maandenlang op twee krukken ronddobberde: alles wat helpt om vooruit te komen en in beweging te blijven is oké. Ze ging erover nadenken: inderdaad niet kijken naar wat geweest is en naar verlies, maar naar wat mogelijk is, hoe dan ook.
Goh… en zo kwam er deze gedachtestroom, naar aanleiding van de ervaring dat het bos dichtbij, hetzelfde voelt als de zee dichtbij. En ondertussen wordt het al warmer in de groeiende ochtendzon.
