Ik was het al eerder tegen gekomen langs de IJssel zelf: toen waren het tanks, begroeid met gras. Het idee was om het water van de IJssel te regelen met stuwen en zo, als de Russen dan kwamen, een gebied onder water te zetten. De vrouw die ons langs de bunkers leidde, vertelde hoe in haar jeugd het geheel met geheimzinnigheid was omgeven. Je mocht niet in de buurt komen en haar vader werkte er ook aan: ‘Voor als de Russen komen’. Ik herinner me die stem ook: 'De Russen komen’, dat klonk vervaarlijk, maar ook een beetje fijn spannend.
Een heel ander iets, was een ‘follie’ bij een havezate, dat is dus een nep-ruïne, eind 18e eeuw gebouwd door de rijke eigenaar van een groot landgoed. Dat roept de stem op van het dromen en mijmeren in een romantisch landschap van ridders en jonkvrouwen, waar paarden het vervoersmiddel zijn, beschutte weiden, kabbelende beekjes en grote oude bomen ...
Dat allemaal gaat op zeer korte termijn veranderen, begrijp ik van Zusje. Elke gemeente moet mee in de ‘energietransitie’, alle fossiele brandstoffen vervangen door milieu-vriendelijke: windmolens en zonnevelden. We kunnen het niet meer voor ons uitschuiven en bijvoorbeeld denken : laat al die windmolens maar op zee, want ook de zee staat al vol. Of: wij willen alleen maar zonne-energie. Want het zal gaan om vele, vele hectares wil een gemeente voldoen aan de internationale eis om klimaatneutraal te zijn. Het zal gaan om een mix van windmolens en zonnevelden, overal.
Het Nederlandse landschap zal dus drastisch veranderen, men spreekt al van een ‘energielandschap’. Dat zijn nieuwe stemmen die tot ver in de volgende generaties zullen spreken, misschien zelfs als over een eeuw ofzo, alweer door de vooruitgang van de techniek, een deel weer afgebroken is. Die stem zegt: kijk, toen maakten de mensen zich zorgen over klimaatverandering en de opwarming van de aarde, dit hebben ze voor ons gedaan, zó dachten ze het te verhelpen. Dit is een optimistisch scenario...
Want op korte termijn zal ik, als ik nog lang leef, een landschap voor me zien vol windmolens en zonne-energie velden, die allemaal zo goed en zo kwaad als het kan, zijn ingepasd in het landschap...Waar blijft de stem van Etty Hillesum, die ook sprak op de wandeling in Salland? Zij heeft daar ook gewoond, vandaar. Een heel aantal borden met woorden van haar op zwart wit foto’s van het IJsselgebied bij hoogwater, enkel wat knotwilgen,bomenrijen, hoge struiken en rimpelend water in beeld.
Het is de stem die ik dan moet verplaatsen naar mij herinnering of naar andere plekken op de aarde, een stem, zo vitaal en wier fluisteringen in het hart altijd troostend zijn. Op 11 juni 1941 schreef ze:
Mijn innerlijk landschap bestaat uit grote wijde vlaktes, oneindig wijd, er is nauwelijks horizon, de ene vlakte gaat over in de andere. En op 20 februari 1942 schreef ze: Ik heb weer eens gewandeld langs de grenzen van het innerlijk rijk, weer eens helemaal vertoefd in de stilte -nog lang niet stil genoeg- en gevoeld hoe broodnodig ik dat heb.
