50 kunstwerken over vrijheid in De Fundatie

Het boek van de tentoonstelling Vrijheid- de vijftig Nederlandse kernkunstwerken vanaf 1968 is één van de vier boeken van de maand van het boekenpanel in DWDD. Ik heb het doorgebladerd en het is zeker de aanschaf waard, omdat daarin het getoonde werk van de kunstenaar in de context van haar oeuvre wordt geplaatst. Zo is Marlene Dumas bijvoorbeeld aanwezig met het minder bekende portret Naomi van actrice en topmodel Naomi Campbell en realiseer je je door het boek weer, dat deze keuze heel relevant is in bijvoorbeeld de thematiek van zwart-zijn in een door witten bepaalde wereld  en de betekenis en de impact van het beeld en de foto in onze tijd. Die mengeling ook van onschuld en onderhuids kwaad  in de werkelijkheid: ik weet nog hoe ik meteen voor haar werk viel, tekeningen in een Amsterdams pand, ze was toen nog niet door gebroken.

Ik was afgelopen zondag in het museum, het was geanimeerd druk, er hing een sfeer van op ontdekkingstocht zijn en uitgebreid met elkaar beleving delen. Dat is precies wat de tentoonstelling beoogt, meldt Hans de Hartog Jager, de curator, die ondertussen een heel goede naam heeft opgebouwd door eerdere spraakmakende tentoonstellingen, waarvan Meer Licht uit 2010, alweer, me nog goed bijstaat. Zijn keuze is natuurlijk subjectief, zegt hij. ‘Vrijheid’ was vijftig jaar geleden een revolutionair begrip dat vastgeroeste normen en waarden op de kop zette, heeft tegenwoordig een populistische connotatie, maar is tegelijk ook altijd de dragende en voortstuwende kracht in de kunst gebleven. 

Dus een mooi moment voor zo’n thema nu,  en alleen daarmee heeft hij weer heel goed de tijdsgeest aangevoeld: alles lijkt te wankelen, mensen hebben behoefte om in vrijheid te zoeken naar wat echt en waarachtig is en wat hen uit de slaap houdt en kunst kan die werking hebben. Bij Meer Licht vond ik toen ook dat het precies paste in de tijdsgeest van toen: het was de tijd van de revival van spiritualiteit en hij toonde toen werken die met ‘licht’ te maken hadden, met hoofdletter of zonder.

Ik heb te weinig verstand om een overzicht te hebben van alle Nederlandse kunst van de afgelopen 50 jaar, maar ken het werk van Erwin Olaf wel goed, die was niet uitgekozen, dus ik liep met de onderzoeksvraag of ik dat terecht vond in het geheel van wat er was, of toch niet. De Jager meldde in een interview op het laatst te moeten wikken en wegen en dat sommigen er dan nét buiten vielen... Erwin Olaf heeft dit jaar twee grote museumtentoonstellingen om een jubileum te vieren en de laatste Vrij Nederland toont zijn nieuwste foto’s, gemaakt in Palm Springs in Amerika.

Ja, ik vond het toch wel terecht dat Erwin Olaf niet bij die 50 is gaan horen... Je kunt redeneren dat zijn werk juist wel de vrijheid als thema heeft: zijn werk is begonnen met de naar vrijheid zoekende homoman en hij maakt nu ook de staatsieportretten van het Koninklijk Huis, die uitblinken omdat hij in een bestaande stijl en dus ook korset, toch iets van de naar vrijheid hunkerende geportretteerden weet vast te leggen. En toch...

In de vijftig kunstwerken die ik gezien heb, zit toch net één dieptelaag meer. ook met het gehele oeuvre van de kunstenaar in aanschouw. Neem de fotografen Rieneke Dijkstra en Viviane Sassen: zij hebben foto’s van mensen van over de hele wereld, waar thema’s als kwetsbaarheid, vergankelijkheid, schoonheid allemaal in aanwezig zijn. Erwin Olaf ensceneert zijn foto’s in de studio en bewerkt ze, soms ook met fotoshop. Dat kan hij ook niet anders, want hij heeft longemfyseem... maar het mist daardoor net die dimensie dat het werkelijk vreemde is gevonden en is vastgelegd. 

Je zou kunnen zeggen dat het getoonde werk van Marijke van Warmerdam Lichte Stelle ook alleen maar in scene is gezet. Je ziet in een loop een roodharig jongetje op de rug bij een meertje en uit zijn
binnenste naar buiten gevouwen zakken uit zijn gele zwembroek druppen druppels water, evenals van zijn oor. Maar het geheel aan emotie die het bij mij opriep: humor, zachtzinnigheid, weg willen vliegen boven de tijd, doordat hij in zijn houding iets van een vlinder krijgt, deel van de natuur zijn en toch een mensje en daar nooit voor altijd kunnen blijven... ja, dat allemaal is opnieuw een laag meer dan wat bij Olaf aanwezig is.

En dat geldt voor alles, hoe verschillend ook, van wat gekozen is. Ze prikkelen je op veel verschillende niveaus. Van ongeveer drie kwart van de kunstenaars heb ik al eerder werk gezien en wat ik nieuw zag, smaakte naar meer. Het is een tentoonstelling die erg de moeite waard is, ook omdat je er je zelf een steeds wisselende plek kunt geven, in een wereld die snakt naar vrijheid.